ประวัตินิตยสารธรรมจักษุ

                       งานที่สำคัญอีกอย่างหนึ่งของมหามกุฏราชวิทยาลัย ก็คือออกนิตยสารรายเดือนทางพระพุทธศาสนา ชื่อว่า “ธรรมจักษุ” นับเป็นส่วนหนึ่งของการดำเนินการตามวัตถุประสงค์ของมหามกุฏฯ ในข้อที่ ๓ เหมือนกัน หนังสือธรรมจักษุ เริ่มออกเมื่อเดือนตุลาคม ร.ศ.๑๑๓ (พ.ศ.๒๔๓๗) หลังจากได้ตั้งมหามกุฏราชวิทยาลัยได้ ๑ ปี วัตถุประสงค์สำคัญของการออกหนังสือธรรมจักษุ ก็คือเพื่อให้คำสอนของพระพุทธศาสนาแพร่หลายไปในหมู่ประชาชน ในระยะแรก ๆ เรื่องต่าง ๆ ที่ตีพิมพ์ในหนังสือธรรมจักษุ ก็ได้จากกรรมการของมหามกุฏฯ ช่วยกันแต่งบ้าง แปลบ้าง ผู้รู้อื่น ๆ ทั้งที่เป็นพระและคฤหัสถ์ช่วยกันเขียนบ้าง ต่อมาก็ให้ภิกษุสามเณรนักเรียนของมหามกุฏฯ ช่วยกันแต่ง เป็นการฝึกหัดให้นักเรียนของมหามกุฏฯ ได้แสดงความสามารถของตนตามที่ตนถนัดให้เป็นที่ปรากฏต่อสาธารณชน

 

 

 

 

​

​

​

เล่ม ๒ ตอนที่ ๔ จำนวน เดือน มกราคม ร,ศ, ๑๑๔ VOL. 2 NO. 4 JANUARY 1894

​

                      หนังสือธรรมจักษุ นอกจากจะเป็นนิตยสารเพื่อการเผยแผ่พระพุทธศาสนาแล้ว ยังเท่ากับเป็นเวทีฝึกหัดนักเรียนของมหามกุฏฯ ให้รู้จักเขียนรู้จักแต่งหนังสือแสดงคำสอนทางพระพุทธศาสนา เป็นทางแสดงออกซึ่งความรู้ที่ได้เล่าเรียนมาในโรงเรียน เป็นการฝึกอธิบายหรือสั่งสอนพระพุทธศาสนาทางหนึ่ง เรื่องราวที่ลงพิมพ์ในหนังสือธรรมจักษุ จึงเป็นนานาทรรศนะเกี่ยวกับพระพุทธศาสนา รวมทั้งวิทยาการอื่น ๆ ที่น่ารู้ หนังสือธรรมจักษุจึงเป็นที่นิยมของผู้อ่านมากในยุคนั้น ที่สำคัญก็คือหนังสือธรรมจักษุไม่ได้พิมพ์จำหน่าย แต่แจกจ่ายไปแก่ผู้ที่มีอุปการะต่อมหามกุฏราชวิทยาลัย เท่ากับเป็นการตอบแทนและเป็นการแสดงผลงานของมหามกุฏฯ ให้ผู้ที่อุปถัมภ์บำรุงมหามกุฏฯ ได้รับทราบเป็นระยะๆ อย่างต่อเนื่อง
                      เนื่องจากเรื่องต่าง ๆ ที่ลงพิมพ์ในหนังสือธรรมจักษุเป็นเรื่องที่มีสาระประโยชน์ ครั้นหนังสือธรรมจักษุที่ออกเป็นรายเดือนหมดลง ผู้ที่ต้องการในภายหลังมักหาไม่ได้ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส  จึงทรงพระดำริว่า หากได้รวบรวมเรื่องต่าง ๆ เหล่านั้นมาพิมพ์ซ้ำอีกครั้งหนึ่ง โดยจัดเป็นหมวด ๆ ก็น่าจะเป็นประโยชน์ต่อผู้อ่าน และเป็นประโยชน์ในทางศึกษาค้นคว้าด้วย  จึงได้โปรดให้รวมเรื่องที่มีสาระเป็นหลักฐานจากหนังสือธรรมจักษุเป็นหมวด ๆ หรือเป็นชุด ๆ แล้วพิมพ์ซ้ำขึ้นอีก โดยตั้งชื่อหนังสือชุดนี้ว่า “ธรรมสมบัติ” เช่นธรรมสมบัติหมวดที่ ๑ รวมพิมพ์เรื่องปฐมสมโพธิ ของ สมเด็จพระสังฆราช (สา) ธรรมสมบัติหมวดที่ ๓ รวมพิมพ์พระสูตรแปลที่เรียกชื่อว่าพุทธสมัย เป็นต้น หนังสือธรรมสมบัตินี้ออกเป็นรายเดือนเช่นกัน เริ่มตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๔๔๘ จนกระทั่งถึงปี พ.ศ.๒๔๖๙ จึงได้เลิกไป รวมเวลาที่ออกเผยแพร่ได้ ๑๒ ปี จากการรวมพิมพ์เรื่องต่าง ๆ เป็นหนังสือชุดธรรมสมบัตินี้ ก็ทำให้เกิดตำราหรือหนังสือที่มีสาระ เป็นประโยชน์ต่อการศึกษาค้นคว้าทางพระพุทธศาสนา ตลอดถึงเป็นการทำให้คำสอนของพระพุทธศาสนาแพร่หลายได้อีกทางหนึ่ง
                      การที่มหามกุฏฯ ได้มีการออกนิตยสาร “ธรรมจักษุ” ดังกล่าวนี้ ก็นับเป็นวิทยาลัยแห่งแรกในประเทศไทยอีกเหมือนกัน ที่มีการออกนิตยสารทางวิชาการเป็นของตนเอง เป็นการนำวิชาความรู้อันเป็นผลของการศึกษาของวิทยาลัยหรือสถาบันออกเผยแพร่ไปยังประชาชน ทำให้ประชาชนได้มีส่วนได้รับประโยชน์จากการศึกษาค้นคว้าของวิทยาลัยหรือสถาบันด้วย เป็นทำนองที่ปัจจุบันเรียกว่า ให้บริการทางวิชาการแก่ประชาชนนั่นเอง ซึ่งนับว่าเป็นสิ่งใหม่ที่เกิดขึ้นในยุคนั้น 
นิตยสารธรรมจักษุออกมาได้ถึงปี ร.ศ.๑๓๐ (พ.ศ.๒๔๕๔) ต้นรัชกาลที่ ๖ ก็ต้องหยุดไป เพราะสมเด็จพระมหาสมณเจ้าฯ พร้อมทั้งกรรมการมหามกุฏฯ ท่านอื่น ๆ ทรงมีภารกิจทางด้านการคณะสงฆ์และการจัดการศึกษาของคณะสงฆ์มาก โดยเฉพาะในระยะนี้ เป็นระยะที่สมเด็จพระมหาสมณเจ้าฯ ทรงเร่งรัดการปรับปรุงการศึกษาของคณะสงฆ์ ทั้งในด้านบาลีและนักธรรม ต้องทรงใช้เวลาส่วนใหญ่ไปในการทรงพระนิพนธ์ตำราเรียนสำหรับการศึกษานักธรรมที่ทรงพระดำริจัดเป็นหลักสูตรขึ้นนใหม่ ทำให้ไม่ค่อยมีเวลาที่จะทรงจัดการเกี่ยวกับการออกนิตยสารธรรมจักษุ จึงจำเป็นต้องพักการออกหนังสือธรรมจักษุไว้ชั่วคราว รวมเวลาที่ออกหนังสือธรรมจักษุในช่วงแรกนี้ ๑๘ ปี อีก ๒๒ ปีต่อมา คือ ปี พ.ศ.๒๔๗๖ หนังสือธรรมจักษุก็ได้รับการฟื้นฟูขึ้นมาอีกครั้งหนึ่ง ในสมัยที่สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณวงศ์  ขณะทรงดำรงสมณศักดิ์ที่สมเด็จพระวชิรญาณ  เป็นนายกกรรมการมหามกุฏฯ ได้เริ่มออกฉบับแรก (เล่มที่ ๑๙ ตอนที่ ๑) เมื่อเดือนตุลาคม ๒๔๗๖

 

 

 

 

​

​

 

เล่มที่ ๑๙ ตอนที่ ๑ ประจำเดือน ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๗๖VOL. 19 NO. 1 OCTOBER 1915

​

                     หนังสือธรรมจักษุที่ออกใหม่ครั้งนี้ก็ยังคงดำเนินการไปตามแบบเดิม คือ เป็นหนังสือเผยแผ่คำสอนของพระพุทธศาสนาและวิทยาการที่น่ารู้ และเป็นหนังสือที่แจกฟรีแก่ผู้มีอุปการะแก่มหามกุฏฯ

                    หนังสือธรรมจักษุ จึงเป็นนิตยสารทางพระพุทธศาสนาเล่มแรกของไทย และเป็นนิตยสารที่มีอายุเก่ามากเล่มหนึ่ง (๑๐๐ กว่าปี)  ที่ยังออกอยู่เป็นประจำจนบัดนี้

​

​